فرزندآوری در دنیای مدرن امروز متفاوت از دنیای سنتی سالهای قبل است. فرزندآوری در جوامع توسعه یافته پیش از آنکه امری خارج از اراده و برای حفظ نسل باشد یک انتخاب است. انتخابی که برای رسیدن به نتیجه آن میتوان به روشهای مختلف عمل کرد.
فارغ از آنکه عوارض زندگی مدرن سبب شد تعداد زوجینی که به دلایل مختلف زیستی قادر به باروری نیستند افزایش یافته است، خانواده هایی هم هستند که دریافته اند روشهای مختلفی برای تجربه لذت والد بودن وجود دارد که می تواند با روش سنتی و همیشگی ازدواج کردن و بچه دار شدن متفاوت باشد.
روش های نوین فرزندآوری اکنون به چند دسته تقسیم میشوند:
۱- روش های جایگزین درمان ناباروری:
سالهاست پزشکان تلاش کرده اند تا با ابداع روش‌هایی نوین، بذر امید در دل زوج های نابارور بکارند در صورتیکه شرایط برای لقاح طبیعی فراهم نباشد، فنآوری‌های کمک باروری به کار گرفته شده و زوجین را از نعمت وجود فرزند برخوردار کنند. متداولترین این شیوه ها عبارتند از اهدای تخمک، رحم جایگزین و اهدای جنین.
در این میان دو شیوه اصلی نیاز به مشاوره حقوقی دارند که حائز اهمیت بسیاری است.
۱-۱- اهدای جنین
در این روش، اسپرم و تخمک زن و شوهری که شرعا و قانونا ازدواج کرده اند در فضای آزمایشگاهی خارج از رحم لقاح یافته و گامت یا جنین حاصله با روش I.V.F (آی. وی. اف) به رحم مادری که متقاضی این روش است منتقل می شود.
در سال ۱۳۸۲ قانون نحوه اهداء جنین به زوجین نابارور به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و بر اساس آن زوجین متقاضی دریافت جنین باید از دادگاه مجوز لازم برای انجام این عمل را اخذ کنند.
چه افرادی می توانند درخواست اهدای جنین کنند؟
مطابق قانون زوجین متقاضی دریافت جنین باید شرایط زیر را داشته باشند:
اول- مطابق گواهی مراکز تخصصی درمان ناباروری که به تائید پزشکی قانونی رسیده است، زوجین نابارور باشند .
دوم- مطابق گواهی مراکز تخصصی درمان ناباروری که به تائید پزشکی قانونی رسیده است، زوجه (مادر) امکان حمل جنین در رحم را داشته باشد.
سوم- زوجین محجور نباشند. محجور به این معنی است که فرد بر أساس حکم دادگاه از دخل و تصرف در أمور مالی خود منع شده باشد.
چهارم- زوجین معتاد یا مبتلا به بیماری صعب العلاج نباشند.
پنجم- زوجین تابعیت کشور ایران را داشته باشند.
همین شرایطی که در بالا ذکر شد در مورد زوجینی که جنین خود را اهدا می کنند نیز وجود دارد با این تفاوت که مسئولیت احراز این موراد با مراکز درمان ناباروری است و نیازی به اخذ مجوز از دادگاه یا پزشکی قانونی نیست. بر أساس آیین‌نامه اجرایی قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور مراکز درمانی یک وظیفه دیگر هم دارند، آنها باید جنین های اهدایی را بر أساس دین و مذهب والدین آنها طبقه بندی کرده و جداگانه نگهداری کنند. اطلاعات زوجین اهدا کننده نیز کاملا محرمانه است و به والدین دریافت کننده جنین نیز اعلام نمی شود. مطابق قانون اطلاعات اهدا کنندگان جنین و دریافت کنندگان جنین در موارد ضروری و فقط با دستور مراجع قضایی و به آن مرجع اعلام می شود.
مراحل دریافت مجوز اهدای جنین چیست؟
زوجین پس از آنکه در مرکز تخصصی که تحت درمان هستند کاندیدای مناسب برای دریافت جنین اهدایی تشخیص داده شدند باید در لیست انتظار آن مرکز قرار بگیرند و پس از آنکه نوبت آنها مشخص شد باید برای انجام مراحل قانونی اقدام کنند. در این مرحله زن و شوهر، باید از طریق دفتر خدمات الکترونیک قضایی یا با انتخاب وکیل دادگستری، درخواست (که البته در فرم دادخواست تنظیم می شود) خود را نوشته و کلیه مدارک خود اعم از مدارک شناسایی و سند ازدواج و مدارک پزشکی را ضمیمه درخواست کنند. این درخواست به دادگاه خانواده ارسال می شود.
در شهر تهران این درخواست ها به شعب خانواده مستقر در مجتمع قضایی ویژه أمور حسبی به نشانی استان تهران، تهران، خیابان سئول، تقاطع رشید یاسمی، نبش خیابان مهتاب ارجاع و در آنجا رسیدگی می شوند. به طور معمول رویه این است که شعبه دادگاه دستوراتی در خصوص مراجعه زوجین به پزشکی قانونی جهت بررسی مدارک پزشکی و همینطور اعتیاد صادر و همینطور انجام تحقیقات محلی توسط کلانتری محل و استعلام از مراجع قضایی برای بررسی سوسابقه کیفری صادر می کند. پس از انجام این مراحل و برگزاری یک جلسه رسیدگی که در آن قاضی صلاحیت عمومی زوجین را بررسی می کند، حکم نهایی صادر می شود و اگر زوجین تمام صلاحیت های قانونی را داشته باشند مجوز اهدای جنین را اخذ می کنند.
در صورتی که درخواست زوجین رد شده باشد، امکان اعتراض به رای و تجدیدنظرخواهی در مهلت قانونی بیست روزه وجود دارد. در این صورت اعتراض زوجین به مرجع بالاتر یعنی دادگاه تجدیدنظر استان فرستاده می شود تا در آنجا تصمیم قطعی گرفته شود.
۲-۱- رحم جایگزین (Surrogacy)
بر خلاف روش قبلی، این شیوه در حقیقت برای کمک به زنانی است که رحم آنها قادر به حمل جنین نیست. در این مسیر تخمک و اسپرم زوجین متقاضی در محیط آزمایشگاه لقاح یافته و از طریق روش I.V.F به رحم زنی که اصطلاحا مادر جانشین یا مادر جایگزین نامیده می شود، منتقل می شود. در صورتی که انتقال موفقیت آمیز باشد و بارداری اتفاق افتاد مادر جانشین متعهد است بر مبنای توافقی که از قبل صورت گرفته است (قرارداد رحم جایگزین) پس از طی دوران بارداری و زایمان، نوزاد حاصل را به والدین بیولوژیکی تحویل دهد.
آیا استفاده از روش رحم جایگزین قانونی و شرعی است؟
در نظام حقوقی ایران، قانونی در مورد رحم جایگزین و ماهیت آن به تصویب نرسیده است اما نه تنها قانونی در منع آن نداریم بلکه به لحاظ شرعی نیز فتاوای زیادی از مراجع مختلف (برای مثال آیت الله مکارم شیرازی ) در خصوص مجاز بود این عمل وجود دارد. در نتیجه در استفاده از رحم جایگزین اراده والدین ژنتیکی و مادر جانشین (و در صورت متاهل بودن همسر او) نقش محوری دارد و أصول کلی حاکم بر قراردادها از جمله ماده ۱۰ قانون مدنی بر این امر حاکم است و تمام شرایط و تعهدات طرفین باید در قالب یک قرارداد حقوقی دقیق و با جزییات کامل که به آن قرارداد رحم جایگزین می گوییم، پیش بینی شود.
نکته اوّلی که باید به آن توجه داشت این است که بر اساس شرایط عرفی که در حال حاضر در مراکز درمان پزشکی غالب است، زنان متاهل و یا زنانی که همسر آنها فوت شده یا طلاق گرفته اند، مشروط به آنکه خودشان فرزند داشته باشند، می توانند داوطلب رحم جانشین باشند.
و نکته مهر دیگر اینکه در اغلب کشور ها این قراردادها کاملا غیرتجاری بوده و در قالب روابط دوستانه و خویشاوندی، زنی می پذیرید که جنین زوجی را در رحم خود حمل کند ولی در ایران به دلیل محدودیت های سنتی و عرفی حاکم بر جامعه، اغلب زنانی که می پذیرند تا مادر جانشین باشند، به دلیل نیاز مالی این کار را انجام می دهند و در نتیجه قرارداد رحم جایگزین رنگ یک قرارداد تجاری را به خود می گیرد، با این وجود وکلای دارالوکاله دادمان در جلسات مشترک با خانواده ها تلاش می کنند تا اهمیت نگاه اخلاق محور به این اقدام را پررنگ تر کرده و از وجهه تجاری آن بکاهند.
۲- فرزندخواندگی
فرزندخواندگی یا آنچه در انگلیسی Adoption خوانده می شود در قوانین ایران بسیار متفاوت از آن چیزی است که در فیلمها و سریالها دیده ایم و یا از کشورهای دیگر شنیده ایم. فرزندخواندگی به شکل قانونی در ایران فقط و فقط از طریق سازمان بهزیستی ممکن است.
چه کودکانی را می توان به فرزندخواندگی قبول کرد؟
بر اساس قانون قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست مصوب سال ۱۳۹۲ چند گروه از کودکان و نوجوانانی که زیر ۱۶ سال باشند را می توان به سرپرستی پذیرفت:
۱- آنها که هیچ اطلاعاتی در خصوص پدر، مادر و پدربزرگ پدری (جدپدری) آنها وجود نداشته باشد.
۲- آنها که پدر،مادر و پدربزرگ پدری آنان فوت شده باشند.
۳- آنها که طبق رای دادگاه به سازمان بهزیستی سپرده شده اند و تا دو سال پس از آن پدر یا مادر یا پدربزرگ پدری برای سرپرستی آنها مراجعه نکرده باشند.
۴- کودکان و نوجوانانی که هیچ یک از پدر، مادر و یا پدربزرگ پدری به تشخیص دادگاه صلاحیت سرپرستی را آنها را نداشته باشند.
نکته اوّلی که باید به آن توجه داشت این است که قانون در تمام این موارد از «وصی منصوب از سوی ولی قهری» نیز نام برده است که اشاره آن به شرایطی است که پدر یا پدربزرگ پدری قبل از فوت، شخصی را به عنوان وصی انتخاب کرده و نگهداری از فرزند را به او سپرده باشند.
نکته مهم دیگر اینکه، در پذیرش فرزندخواندگی در مرحله اول پدربزرگ و مادربزرگ مادری یا خواهر و برادر و در مرحله بعد آن خاله و عمو و عمه و دایی در صورتی که صلاحیت لازم را داشته باشند بر سایر اشخاص اولویت دارند.
سرانجام اینکه، در صورتی که خانوادهای کودکی رها شده را پیدا کرده باشند و خودشان متقاضی فرزندخواندگی همان کودک باشند، در صورت اثبات ادعا و داشتن سایر شرایط، بر اشخاص دیگر اولویت دارند.
آیا من می توانیم متقاضی فرزندخواندگی باشم؟
قانون برای افراد متقاضی فرزندخواندگی هم شرایطی تعیین کرده است و هم اولویت هایی را که در زمان تعیین فرزند در نظر گرفته می شوند. در نتیجه به ترتیب اولویت این افراد می توانند متقاضی فرزندخواندگی باشند:
اولویتها:
۱- زن و شوهرهایی که به تشخیص پزشکی قانونی به طور طبیعی امکان بچه دار شدن نداشته باشند.
۲- ـ زن و شوهرهای دارای فرزند که باید حداقل یکی از آنها بالای سی سال سن داشته باشد. در این حالت به طور معمول فرزندی همجنس با فرزند آن والدین برای سرپرستی معرفی می شود.
۳- زنان مجرد بالای سی سال که در این حالت فقط می توانند فرزند دختر را به سرپرستی بپذیرند.
در نظر داشته باشید اگر متقاضی فرزندخواندگی از اقوام کودک باشد، دادگاه اختیار دارد که بر اساس مصلحت طفل از برخی شرایط صرف نظر کند.
شرایط اصلی متقاضیان فرزندخواندگی
مطابق مقررات قانونی افراد متقاضی فرزندخواندگی باید شرایط زیر را دارا باشند:
- نداشتن سو سابقه کیفری
- عدم اعتیاد
- توانایی مالی مناسب
- سلامت جسمی و روانی
- صلاحیت اخلاقی
- اعتقاد به یکی از ادیان رسمی کشور
مراحل قبول فرزندخواندگی چیست و چه مدت طول می کشد تا شناسنامه بگیریم؟
در قدم اول باید در بهزیستی پرونده تشکیل دهید و سپس مراحل مختلف مانند بازدید از منزل، پزشکی قانونی و جلسات مشاوره و مددکاری را طی کنید. پس از آن در فهرست انتظار قرار میگیرید.
در مرحله بعد فرزندی که شرایط او و متقاضیان به هم نزدیک باشد، به آنها معرفی می شود و پس از دیدار با هم و تایید کمیته فرزندخواندگی نامه ای به متقاضیان داده می شود تا با آن درخواست خود برای فرزندخواندگی را در قالب دادخواست سرپرستی موقت از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی یا با انتخاب وکیل دادگستری، ثبت کنند. پس از آن وقت دادگاه تعیین و در جلسه دادگاه پس از بررسی تمام مدارک حکم سرپرستی موقت صادر می شود.
بعد از آن کودک تحویل خانواده می شود. شش ماه بعد در صورتی که تمام گزارش های بهزیستی تکمیل شده باشد و مدارک مالیای که بهزیستی به خانواده متقاضی اعلام کرده است فراهم شده باشد میتوان برای سرپرستی دائم درخواست داد. توجه داشته باشید که اداره بهزیستی هر شهر با اطلاع از رویه جاری در دادگاه های همان شهر مدارک مالی خاصی را که برای صدور حکم سرپرستی دائم ضروری است به خانواده متقاضی فرزندخواندگی اعلام میکند. بعد از صدور حکم سرپرستی دائم، می توان شناسنامه جدید با نام خانوادگی والدین غیربیولوژیک برای فرزند دریافت کرد.
چه اموالی را باید به نام فرزند کنیم؟
بر اساس قانون هیچ اجباری برای انتقال اموال به نام فرزند وجود ندارد. در واقع به لحاظ قانونی دادگاه در زمان صدور حکم سرپرستی باید اطمینان حاصل کند که بخشی از موال والدین به فرزند تملیک می شود اما میزان و نوع این أموال را قاضی تعیین می کند.
برای مثال در برخی از شهرها رویه دادگاه این است شرایط وصیت به میزان یک سوم اموال به نفع فرزند را کافی می دانند، امّا در بعضی موارد هم الزام به تملیک مال غیرمنقول به نام فرزند وجود دارد. علاوه بر این طبق قانون اخذ بیمه عمر به نفع کودک هم ضروری است.
دفتر وکالت دادمان چه کمکی به ما می کند؟
دارالوکاله دادمان با استفاده از تخصص ویژه وکلای خود خدمات منحصر به فردی را به موکلان و مراجعانش ارائه میکند که برخی از مهمترین آنها به شرح زیر است:
- تنظیم و انعقاد قراردادهای رحم جایگزین در جلسه ای مشترک با حضور والدین ژنتیکی و مادر جانشین و همسر وی
- مشاوره تخصصی و راهنمایی زوجین در ارتباط با جنبه های حقوقی استفاده از روش رحم جایگزین
- طرح درخواست اهدای جنین در دادگاه و اخذ مجوز لازم
- مشاوره در خصوص جنبه های حقوقی فرزندخواندگی
- مشاوره و تنظیم وصیت نامه یا صلح نامه به نفع فرزندخوانده
- طرح درخواست فرزندخواندگی به وکالت از متقاضیان
