مرابحه به شیوه سنتی آن از صدر اسلام مورد استفاده قرار می‌گرفته و در برخی از روایات تحت عناوین مختلفی همچون «بیع اعاجم»، «بیع ده یازده» یا «ده دوازده» از آن نام برده شده است.
تعریف عقد مرابحه
عقد مرابحه، به دو شیوه منعقد می‌شود:
۱- مرابحه عادی؛ در این نوع، فروشنده همانند یک تاجر قبل از درخواست مشتری، کالا را خریداری می‌کند و زمانی که مشتری مراجعه کرد با احتساب سود مشخص، کالا را به او می‌فروشد.
۲- مرابحه سفارشی؛ در این نوع، فروشنده پس از درخواست مشتری کالای موردنیاز وی را خریداری کرده و با سودی معین و مشخص آن را به مشتری می‌فروشد. در حال حاضر، عقد مرابحه‌ای که علاوه بر خریدار و فروشنده، بانک نیز در آن حضور دارد از این نوع است.
در این نوع مرابحه، بانک بر مبنای سفارش اولیه خرید، کالا را از فروشنده می‌خرد، سپس آن را به موجب عقد مرابحه و با مبلغی سود به مشتری می‌فروشد.
قرارداد مرابحه طبق ماده ۸۱ آیین‌نامه فصل سوم عملیات بانکی بدون ربا، اینطور تعریف شده است: قراردادی که به موجب آن عرضه کننده، بهای تمام شده اموال و خدمات را به اطلاع متقاضی می‌رساند و سپس با افزودن مبلغ یا درصدی اضافی به عنوان سود، آن را به صورت نقدی، نسیه دفعی یا اقساطی به اقساط مساوی و یا غیرمساوی در سررسید یا سررسید‌های معین به متقاضی واگذار می‌کند.
این تعریف در ماده یک «دستورالعمل اجرایی عقد مرابحه» نیز آمده است.
در یک تعریف کلی، عقد مرابحه بانکی، قراردادی است که بانک بر مبنای سفارش اولیه خرید، کالا را از فروشنده می‌خرد و سپس آن را به موجب عقد مرابحه و با مبلغی سود به مشتری می‌فروشد.
در این نوع قرارداد، ممکن است بانک برای خرید کالا و خدمات و فروش آن، به مشتری وکالت بدهد، همچنین ممکن است برای پرداخت قیمت کالا، کارت اعتباری صادر کند.
در قرارداد مرابحه، باید قیمت تمام شده کالا با درصدی از افزایش قیمت (سود) در قرارداد تصریح و مورد موافقت مشتری قرار گیرد.
روش پرداخت ثمن (بهای معامله) از سوی خریدار، علاوه بر پرداخت نقدی می‌تواند به صورت اقساط مساوی و یا غیرمساوی در سررسید یا سررسید‌های معین باشد.
وام مرابحه
طبق تعاریف ارائه شده، وام مرابحه یک نوع قرارداد مالی است که در آن بانک یا مؤسسه مالی، کالا یا دارایی خاصی را به درخواست مشتری خریداری می‌کند و سپس با اضافه کردن یک سود معین، آن را به صورت اقساط یا نقد به مشتری می‌فروشد. در واقع، مرابحه یک نوع معامله فروش است که سود آن از قبل مشخص شده و طرفین بر آن توافق دارند.
وام مرابحه به زبان ساده عبارت است از اینکه مشتری نیاز به خرید کالایی دارد، اما پول کافی برای خرید نقدی آن ندارد، در این صورت مشتری می‌تواند از یک بانک یا موسسه مالی درخواست کند که آن کالا را برای او خریداری کند و بانک یا موسسه مالی، این کالا را برای متقاضی می‌خرد و سپس آن را با یک سود مشخص و توافقی به او می‌فروشد. مشتری نیز مبلغ خرید را به صورت اقساط یا نقد به بانک پرداخت می‌کند. دریافت سود بانکی در این نوع قرارداد، به دلیل ارائه تسهیلات خرید به مشتری است.
نرخ سود، مدت و شرایط پرداخت تسهیلات مرابحه بر اساس آخرین ضوابط و دستورالعمل‌های ابلاغی از سوی بانک مرکزی تعیین می‌شود.
به عنوان مثال مشتری می‌خواهد یک یخچال به قیمت آن ۵۰ میلیون تومان بخرد، اما در حال حاضر پول کافی برای خرید نقدی آن ندارد. به همین دلیل به یک بانک مراجعه می‌کند و درخواست می‌کند که این یخچال را برای او خریداری کند.
بانک پس از بررسی درخواست و توافق بر سر شرایط، یخچال را به قیمت ۵۰ میلیون تومان خریداری می‌کند؛ و بعد از آن، این بانک است که آن یخچال را به مشتری می‌فروشد، اما نه به قیمت ۵۰ میلیون تومان بلکه با این قیمت به علاوه سود مشخص در قرارداد مرابحه. بانک برای ارائه این خدمات، یک درصد مشخصی از سود را به قیمت اصلی اضافه می‌کند؛ بنابراین مشتری طبق قرارداد مرابحه، مبلغ خرید یخچال و سود آن را طی اقساط مشخص، به بانک پرداخت می‌کند.
بنابراین قرارداد مرابحه، این امکان را به افراد می‌دهد که کالای مورد نظر خود را بدون پرداخت نقدی اولیه و با پرداخت تدریجی خریداری کنند، و بانک هم از سود تعیین‌شده‌ای که از ابتدا مشخص شده است، بهره‌مند می‌شود. در این نوع قرارداد بانک باید کالای مورد تقاضا را به مالکیت خود درآورد سپس کالا را بر مبنای مرابحه به مشتری بفروشد.
در قرارداد مرابحه بانکی، چند قرارداد با یکدیگر تلفیق می‌شود که عبارتند از: پیشنهاد خرید کالا و تعهد به خرید از جانب مشتری، وکالت بانک به مشتری برای خرید کالا، پرداخت قیمت بر مبنای کارت اعتباری مرابحه و فروش آن به خود.
این توافق و تراضی طرفین مبنی بر تعهد خرید از سوی مشتری، توافقی مشروع است و قدرت الزام‌آور بودن خود را از تراضی طرفین اخذ می‌کند. ماده ۱۰ قانون مدنی مستندی برای مشروعیت این تراضی است.
این ویژگی که سود بانک در عقد مرابحه از ابتدا مشخص است و هیچ گونه تغییری در طول مدت قرارداد روی نخواهد داد، باعث می‌شود که این قرارداد به عنوان یک روش شفاف و پیش‌بینی‌پذیر در تأمین مالی مورد استفاده قرار گیرد.
مزایای قرارداد مرابحه:
- شفافیت: قیمت تمام شده کالا باید به‌صورت شفاف برای خریدار مشخص شود.
- سود مشخص: سود فروشنده از قبل تعیین شده و در قرارداد قید می‌شود.
- مالکیت کالا: تا زمانی که تمام اقساط پرداخت نشود، مالکیت کالا به‌طور کامل به خریدار منتقل نمی‌شود.
- عقد اسلامی: مرابحه یک عقد اسلامی است و در بانکداری اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انواع اوراق مرابحه (صکوک) و کاربرد آن‌ها
صُکوک جمع کلمه عربی «صَک» به معنی سند و برگردان عربی واژه انگلیسی Cheque (چک) است. اوراق صکوک از ابزار‌های تامین مالی مورد استفاده در کشور‌های اسلامی است.
اوراق مرابحه یک نوع ابزار مالی است که در بانکداری اسلامی استفاده می‌شود و به دولت‌ها، شرکت‌ها یا مؤسسات مالی کمک می‌کند تا پول مورد نیازشان را تأمین کنند.
اوراق مرابحه، اوراق بهاداری است که دارندگان آن‌ها به صورت مشاع، مالک دارایی مالی (دِینی) هستند که بر اساس قرارداد مرابحه حاصل شده است. این اوراق، بازدهی ثابت داشته و قابل فروش در بازار ثانوی است.
اوراق مرابحه بر اساس هدف انتشار و نوع دارایی پشتوانه به انواع مختلفی تقسیم می‌شود. هر یک از این انواع، کاربرد‌های خاص خود را دارند و برای تامین مالی انواع مختلف پروژه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
این اوراق به نوعی شبیه به اوراق قرضه هستند، اما با قوانین اسلامی همخوانی دارند. به عنوان مثال، یک شرکت ساختمانی قصد دارد یک برج مسکونی بزرگ بسازد. این شرکت برای تامین مالی ساخت این برج، می‌تواند به این روش عمل کند:
تخمین هزینه‌ها: ابتدا هزینه‌های ساخت برج از جمله خرید زمین، مصالح ساختمانی، دستمزد کارگران و… را به دقت محاسبه می‌کند.
انتشار اوراق مرابحه: در مرحله بعد، شرکت، اوراق مرابحه را به تعداد مشخص و با ارزش اسمی معین منتشر می‌کند. هر یک از این اوراق نماینده بخشی از ارزش کل برج است.
فروش اوراق: در این مرحله اوراق مرابحه به سرمایه‌گذاران فروخته می‌شود. هر سرمایه‌گذار با خرید یک یا چند اوراق، در واقع مالک بخشی از آن برج می‌شود.
ساخت برج: با جمع‌آوری وجوه حاصل از فروش اوراق، شرکت ساختمانی اقدام به ساخت برج می‌کند.
پرداخت سود: پس از اتمام ساخت برج و فروش آپارتمان‌های آن، سود حاصل از فروش به نسبت تعداد اوراق خریداری شده به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شود.
برخی از مهم‌ترین انواع اوراق مرابحه:
- اوراق مرابحه تامین مالی با هدف تامین مالی برای خرید دارایی‌های ثابت یا جاری یک شرکت.
- اوراق مرابحه رهنی با هدف تامین مالی با استفاده از وثیقه‌گذاری بر روی یک دارایی خاص.
- اوراق مرابحه تامین نقدینگی با هدف تامین نقدینگی مورد نیاز یک شرکت برای پرداخت بدهی‌ها، هزینه‌های جاری و یا سرمایه‌گذاری‌های کوتاه‌مدت.
- اوراق مرابحه تامین سرمایه شرکت‌های تجاری با هدف تامین سرمایه برای توسعه و گسترش فعالیت‌های یک شرکت تجاری.
شرایط صحت قرارداد مرابحه
قرارداد مرابحه، علاوه بر شرایط اختصاصی، مانند سایر عقود همچون مضاربه و مزارعه، مشمول شرایط عمومی صحت معامله است. به این معنا که حین تنظیم قرارداد مرابحه باید شرایط صحت معامله را مد نظر قرار دهند، در غیر این صورت، حسب مورد، قرارداد، باطل و یا غیرنافذ خواهد بود:
طبق ماده ۱۹۰ قانون مدنی برای صحت هر معامله شرایط ذیل اساسی است:
- وجود قصد و رضای طرفین
- اهلیت طرفین
- معین بودن موضوع مورد معامله
- مشروعیت جهت معامله
